Zachowek jest formą ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy. To majątek, który osoby najbliższe powinny otrzymać od spadkodawcy za jego życia lub po jego śmierci. Spadkodawca może przekazać ten majątek osobom z wykorzystaniem kilku metod: w drodze umowy darowizny, w drodze powołania do dziedziczenia ustawowego lub testamentowego, czy też w drodze innych rozrządzeń spadkowych – np. poprzez zapis testamentowy.
W potocznym rozumieniu jako zachowek rozumiemy jednak inaczej – jako kwotę pieniężną, której osoby najbliższe spadkodawcy mogą żądać od osób zobowiązanych do zapłaty zachowku. Uprawnienie do żądania zapłaty tej kwoty powstaje wtedy kiedy osoba uprawniona do otrzymania zachowku nie otrzymała należnego jej majątku za życia lub po śmierci spadkodawcy
Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego osobami uprawnionymi do zachowku są:
1. zstępni spadkodawcy (jego dzieci, wnuki, prawnuki itd.),
2. małżonek i rodzice spadkodawcy.
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego jeśli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeśli zstępny uprawniony jest małoletni, to zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy należy się 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Natomiast w innych przypadkach należy się połowa udziału spadkowego.
Aby ustalić wysokość zachowku jaki należy się osobie uprawnionej do niego, konieczne jest określenie udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku, który to udział wyraża się odpowiednim ułamkiem. Przy jego obliczaniu zgodnie z art. 992 Kodeksu cywilnego bierze się pod uwagę również spadkobierców niegodnych i spadkobierców, którzy spadek odrzucili. Poza tym kręgiem znajdują się osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni.
W pewnych wypadkach poczucie niesprawiedliwości towarzyszące zobowiązanemu do zapłaty zachowku będzie – z prawnego punktu widzenia – uzasadnione i może znaleźć wyraz w tym, że Sąd obniży kwotę zasądzonego zachowku lub nawet całkowicie oddali powództwo o jego zapłatę. Warunkiem wydania takiego wyroku jest wykazanie, że żądanie zapłaty zachowku jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Relacje ze spadkodawcą są kluczowe, jeśli chcemy bronić się przed zachowkiem podnosząc zarzut sprzeczności jego żądania z zasadami współżycia społecznego.
Taka sprzeczność z zasadami współżycia zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle zasad lub wartości moralnych, powszechnie, społecznie akceptowanych, żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie.
W praktyce bardzo często dotyczy to sytuacji, w której uprawniony do zachowku nie interesował się spadkodawcą, nie utrzymywał z nim kontaktów, nie pomagał w chorobie, a ciężar utrzymania spadkodawcy, pomocy w chorobie spoczywał na zobowiązanym do zapłaty zachowku.
Z analizy spraw toczących się w sądach stwierdzić należy, że takie sytuacje zdarzają się często, a udowodnienie tych okoliczności w toku sprawy sądowej może doprowadzić do zmniejszenia kwoty należnego zachowku, a w skrajnych wypadkach – np. kiedy uprawniony do zachowku był wręcz ciężarem dla spadkodawcy lub zachowywał się w stosunku do spadkodawcy nienależycie 9przemoc, nadużywanie alkoholu) – całkowitego oddalenia powództwa o zapłatę zachowku.